Voor Joseph en zijn broer – boekbespreking

Het boek Voor Joseph en zijn broer van Christa Anbeek is winnaar is van de publieksprijs Beste Spirituele Boek 2019. Gerard Lohuis schreef een bijzonder knappe recensie waarin hij de verschillende verhaallijnen in het boek van het jaar uiteenzet.

Het zal je maar overkomen Twee dierbaren komen binnen twee dagen te overlijden. De moeder wegens ziekte en de broer na een suïcide. Jaren er voor heeft  vader besloten om zelf zijn leven te beëindigen. Een lieve en toegewijde man die besluit er een punt achter te zetten. Oma heeft ooit zelf haar leven proberen te beïndigen en sterft uiteindelijk aan de gevolgen van een ziekte. Het  ‘zit blijkbaar in de familie’.

Overlevingskunst

Dat er een interview met Joost Zwagerman gepland stond, maar niet door kon gaan omdat hij zich even er voor heeft gesuïcideerd, past dan bijna als vanzelfsprekend in dit plaatje. Om over Wim Brands suïcide maar te zwijgen. Hij heeft de auteur een interview afgenomen waar ze nooit meer met hem over zal kunnen spreken. In het interview start Brands met de opmerking “Laten we, hoe moeilijk dat wellicht ook is, omdat het heel persoonlijk is, er toch maar mee beginnen. Anbeek heeft dan haar boeken Overlevingskunst, Berg van de ziel en Aan de heidenen overgeleverd geschreven. En twee zelfdodingen in haar familie achter zich.

De welkome vreemdeling

Wie nu denkt dat Voor Joseph en zijn broer zware kost is omdat Anbeek haar contrastervaringen, die de kwetsbaarheid van het bestaan blootleggen omdat ze zo ontregelend werken, heeft het mis. Ze introduceert de Vreemdeling, haar kleinzoon Joseph, aan wie ze een verhaal wil vertellen. Later komt daar het dan nog ongeboren broertje van Joseph bij. Het boek wordt voor en aan haar twee kleinzonen geschreven.

Verhaallijnen

In het boek worden een aantal verhaallijnen door elkaar tot een geheel geweven. Het is een zoektocht van de auteur naar het leven, de zin van haar bestaan om een reden te vinden om aan het suïcidevirus te ontsnappen. Als bijzonder hoogleraar Remonstrantse theologie aan de Vrije Universiteit en werkzaam geweest aan de Universiteit voor Humanistiek, gaat haar dit goed af. Niet dat alle antwoorden worden gevonden, maar ze neemt ons mee in haar zoektocht en doet dat aan de hand van filosofen, theologen en andere profesionals die zich met de zin van het leven bezighouden.

Contrastervaringen

Een andere lijn in dit boek wordt gevormd door haar praktische lessen en trainingen die ze aan studenten geeft en met wie ze het dialoogspel verder ontwikkeld. Dat ze ooit in haar werk met mensen met psychiatrische problemen in het ziekenhuis heeft opgezet. In het dialoogspel komen thema’s aan bod waarbij een relatie wordt gezocht tussen opgedane persoonlijke ervaringen van de studenten en de reflectie in het zoeken naar betekenis ervan. Het komt voor uit de filosofie van Hannah Arend, die even er voor veelvuldig als inspiratiebron wordt geciteerd. Het dialoogspel is een grote narratieve exercitie waarin studenten op zoek gaan naar betekenis van eigen indringende contrastervaringen en deze met elkaar leren te delen.

Persoonlijke ervaringen

Dit sluit aan bij de derde lijn in dit boek, die van de persoonlijke ervaringen van Anbeek. Het zijn indringende, ontroerende, onthutsende, dromerige, pijnlijke en vrolijke ervaringen die ze met ons deelt door ze aan de Vreemdeling, kleinzoon Joseph te vertellen. Ze doet dat door te beschrijven hoe ze in stilstand gezet door een burnout, op zoek gaat naar de betekenis van alles wat op haar pad is gekomen. Ze beschrijft hoe ontwapenend en eerlijk de kleine Vreemdeling het leven in zich opneemt. Wanneer ze het leven van Joseph beschrijft, hoe ze met hem op pad gaat en kijkt hoe hij de wereld in zich opneemt, hanteert ze de penseel van de schilder in beschrijvende stijl.

Filosofie van het leven

Het persoonlijke, filosofisch doorgrondende en haar didactische stijl komen aan het eind van het boek samen. Dan is de muts geweven, die ze aan Joseph zal geven. Ze vat het samen in “Ik voel me rustiger en wijzer. Niemand kan onomkeerbare treurigheid in verwondering veranderen, ook ik niet. Het is er allebei. Het is de kunst om het nieuwe, het onverwachte en onvermijdelijke te verwelkomen, in welke gedaante het dan ook tot je komt”. Hier sluit ze aan bij Hannah Arend, niet als de filosoof van de dood, maar als de filosoof van het leven.

Verbondenheid en samenhang

Het leven als een zoektocht naar betekenis. Anbeek doet aan het eind een oproep wanneer ze stelt dat het huidige politieke  debat wordt gevoerd vanuit een gebrek aan  gevoel van samenhang (lees: populisme) en dat er een taal nodig is die verbondenheid en samenhang schept. Elkaar weer willen begrijpen, in paats van te bestrijden. Dat is de vierde lijn die door haar boek loopt: de mens op zoek naar betekenis. Anbeek heeft met dit boek laten zien hoe het persoonlijke politiek is, hoe het maatschappelijke ook persoonlijk is en dat dit alles met elkaar verweven is.

Christa Anbeek Voor Joseph en zijn broer- Van overleven naar spelen en andere zaken van ultiem belang. Uitgeverij Ten Have. Prijs 20,00 euro  ISBN 97 89025 9062 90.

Gerard Lohuis is Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige en docent.  Deze recensie verscheen eerder in SP, het Vakblad Sociaal Psychiatrische Verpleegkunde, uitgave van de V&VN, nummer 127, januari 2019